Większość ludzi w swoim codziennym życiu raczej nie spotka się z takim problemem, ale na pewno części społeczeństwa może on dotyczyć. Chodzi o sytuację, w której to pojawi się pytanie czy osoba, co, do której zachodzą podejrzenia o to, że nie jest w pełni władz umysłowych, albo ma stwierdzone zaburzenia psychiczne może udzielić pełnomocnictwa. Po zadaniu sobie takiego pytania możliwe, że większość osób odpowie przecząco, a tymczasem istnie możliwość, aby doszło do udzielenia pełnomocnictwa.
Czym jest pełna zdolność do czynności prawnych?
To, co będzie się powtarzać w tym artykule to fakt, że osoba z zaburzeniami psychicznymi musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych, aby udzielić pełnomocnictwa trzeba zrozumieć, co ten termin oznacza. Przepisy go dotyczące znajdują się w Kodeksie Cywilnym. Pod tym pojęciem należy rozumieć zdolność (możliwość) dokonywania czynności prawnych, nabywania czy zbywania praw, przyjmowania czy składania oświadczeń woli, zaciągania zobowiązań, które to wywołują skutki prawne.
To, co ważne to zdolność tą nabywa się wraz z ukończeniem 18 roku życia lub w przypadku, kiedy osoba małoletnia zawarła związek małżeński.
Pełną zdolność do czynności prawnych osoba może utracić tylko w wyniku ubezwłasnowolnienia całkowitego. Dopóki do tego nie dojdzie tj. do ubezwłasnowolnienia, dopóty ma ona pełną zdolność, chociażby była psychicznie chora. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z 12 grudnia 1960 r., I CO 35/60 (OSNCP 2/61, poz. 32). Oświadczenie woli złożone przez taką osobę może być uznane za nieważne, ale nie z braku pełnej zdolności do czynności prawnych, lecz z powodu wady oświadczenia woli (art. 82 Kodeksu Cywilnego).
Podsumowując udzielenie pełnomocnictwa jest czynnością prawną, a więc wymagana jest zdolność do czynności prawnych, a w przypadku osób ubezwłasnowolnionych ze względu na chorobę psychiczną może uniemożliwić udzielenie pełnomocnitwa. W konsekwencji przyjmuje się, że pełnomocnictwa procesowego w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej może udzielić wyłącznie jej przedstawiciel, bo co do zasady nieważna jest czynność prawna dokonana przez osobę, której nie przysługuje zdolność do czynności prawnych (art. 14 ust. 1 Kodeksu Cywilnego).
Orzecznictwo w Polsce
Zagadnienie to najlepiej omówić w oparciu o stanowisko polskich sądów. Jednym z najczęściej cytowanych stanowisk w temacie czy osoba z zaburzeniami psychicznymi może udzielić pełnomocnictwa jest uchwała Sądu Najwyższego z 26 lutego 2015 r. (sygn. akt III CZP 102/14), gdzie udzielił on odpowiedzi na zadane pytanie/wątpliwości: czy stan zdrowia strony, u której stwierdzono chorobę psychiczną i upośledzenie umysłowe uzasadnia badanie przez sąd z urzędu ewentualnej nieważności oświadczenia tej strony o ustanowieniu pełnomocnika procesowego, skutkującej nieważnością postępowania z powodu nienależytego umocowania pełnomocnika (art. 379 pkt 2 Kodeksu Postępowania Cywilnego)?
W swojej uchwale Sąd Najwyższy wskazał, że „W tej sytuacji osoba dotknięta chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym, a więc osoba z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, może, jeżeli jest pełnoletnia i nie została ubezwłasnowolniona, udzielić pełnomocnictwa procesowego, zachowuje, bowiem w pełni zdolność procesową. Zaburzenia psychiczne mogą natomiast ograniczać lub wyłączać tzw. zdolność postulacyjną, nienormowaną wprost w przepisach kodeksu postępowania cywilnego, przez którą należy rozumieć kwalifikacje strony do samodzielnego działania w postępowaniu i osobistego podejmowania czynności procesowych.”
Podsumowując powyższe stwierdzenie Sąd Najwyższy wskazał, że osoba z zaburzeniami psychicznymi, mająca zdolność procesową, może udzielić pełnomocnictwa procesowego
Kolejnym wartym uwagi orzeczeniem jest wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi I Wydział Cywilny (sygn. I ACa 1296/16), w którym to odnosi się do możliwości udzielania pełnomocnictwa przez osobę z zaburzeniami psychicznymi: „W kontekście procesu jest to o tyle istotne, że nieprawidłowe umocowanie pełnomocnika procesowego oznacza bezwzględną nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 kodeksu postępowania cywilnego)”.
Warto wspomnieć jeszcze o wyroku Sądu Najwyższego z 14 lutego 2013 r. (sygn. akt II CSK 385/12), w którym powiedziano, że odmówienie ustanowienia pełnomocnika z urzędu dla osoby chorej psychicznie nie oznacza nieważności postępowania. Nie mniej jednak może tak być, gdy strona ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest w stanie podjąć racjonalnej obrony swych praw w postępowaniu sądowym. Zatem o nieważności postępowania może zdecydować naruszenie art. 379 pkt 5 kpc, czyli pozbawienie strony możliwości obrony swych praw.
W polskim orzecznictwie utarło się przekonanie, że skuteczność czynności podejmowanej w ramach postępowania procesowego, a więc także udzielenia pełnomocnictwa procesowego, jest uzależniona od dysponowania przez stronę zdolnością sądową oraz zdolnością procesową (art. 64 i art. 65 k.p.c.). Przy czym większość sądów jest zgodna, co do tego, że zdolność procesową ma także osoba, która jest dotknięta zaburzeniami psychicznymi, nawet w stopniu wyłączającym trwale świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jeżeli osiągnęła ona pełnoletność i jednocześnie nie została ona ubezwłasnowolniona. Jej zdolność procesowa wypływa wprost z pełni zdolności do czynności prawnych (art. 65 §1 k.p.c. w zw. z art. 11 k.c. i art. 12 k.c.)
Oznacza to, że osoba dotknięta chorobą psychiczną czy też upośledzeniem umysłowym może udzielić pełnomocnictwa procesowego, gdy zachowała pełnię zdolność do czynności prawnych. Zaburzenia psychiczne mogą natomiast ograniczać lub wyłączać tzw. zdolność postulacyjną, przez którą należy rozumieć kwalifikacje strony do samodzielnego działania w postępowaniu i osobistego podejmowania czynności procesowych. Przyjmuje się, że brak zdolności postulacyjnej wywołanej zaburzeniami psychicznymi zasadniczo nie powoduje nieskuteczności lub nieważności czynności. W razie stwierdzenia braku tej zdolności, sąd powinien jednak podjąć kroki zmierzające do ustanowienia przez stronę pełnomocnika procesowego, a w wyjątkowych wypadkach zawiadomić prokuratora o celowości wstąpienia do sprawy lub złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie.
Powyższe kwestie były przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale Izby Cywilnej z dnia 26 lutego 2015 r. w sprawie 111 CZP 102/14 stwierdził, że osoba z zaburzeniami psychicznymi, mająca zdolność procesową, może udzielić pełnomocnictwa procesowego.”
Zatem najważniejsza konkluzja w wynikająca z przytoczonych przepisów i orzeczeń sądowych to taka, że osoba z zaburzeniami psychicznymi, mająca zdolność procesową, może udzielić pełnomocnictwa procesowego. Można podważyć udzielone pełnomocnictwo tylko w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego.
*Wspomniane podstawy prawne:
1. art. 379 pkt 2 kpc: [Nieważność postępowania] Nieważność postępowania zachodzi: 2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany;
2.art. 379 pkt 5 kpc: „[Nieważność postępowania] Nieważność postępowania zachodzi: 5) jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw;”
3. art. 64 kpc: „[Zdolność sądowa]: § 1. Każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona (zdolność sądowa)”.
4. Art. 65 kpc: „[Zdolność procesowa]:
§ 1. Zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 64 § 11.
§ 2. Osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie.”
5. art. 14 ust. 1 kc: „[Zdolność do działań prawnych]: § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.”
6. art. 82 kc: „[Brak świadomości lub swobody jako wada]: Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.”
