Koszt profesjonalnej pomocy prawnej niejednokrotnie wykracza poza możliwości finansowe osób dochodzących swoich praw w sądzie. Jednocześnie osoby te nie są wystarczająco obeznane z przepisami prawa, w tym z zasadami postępowania przez sądem, aby sprawnie i skutecznie chronić swoich spraw sądowych. W takich sytuacjach możliwe jest skierowanie do sądu wniosku o przydzielenie adwokata z urzędu.
Kryteria, które muszą zostać spełnione przez wnioskodawcę
Wniosek o przyznanie adwokata z urzędu strona może zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym toczy się sprawa. Wniosek można również złożyć przed wszczęciem postępowania – np. w sytuacji kiedy chce się wytoczyć powództwo, ale wie jak sporządzić odpowiednie pisma procesowe. W takim przypadku wniosek kieruje się do sądu, który będzie właściwy do rozpoznania sprawy, dla której adwokat ma być ustanowiony.
Sąd rozpatruje taki wniosek biorąc pod uwagę dwa aspekty.
Po pierwsze Sąd ustali, czy w danej sprawie rzeczywiście zastępowanie strony przez profesjonalnego pełnomocnika jest potrzebne. Decyzja w tym zakresie należy do swobodnej oceny sądu, nie istnieje żaden zamknięty katalog spraw, w których sąd ma możliwość ustanowienia dla strony adwokata. Podejmując decyzję sąd będzie brał pod uwagę zarówno charakter i stopień skomplikowania sprawy, jak również indywidualne predyspozycje wnioskodawcy do jej prowadzenia. Aby zwiększyć szansę uzyskania pomocy prawnej z urzędu należy więc przedstawić w uzasadnieniu nawiązującą do tego argumentację tj. wskazać na swoją nieporadność w prowadzeniu sprawy oraz brak wiedzy prawniczej.
Najważniejszym jednak elementem wniosku jest wykazanie swojej trudnej sytuacji materialnej. Z tego też względu do wniosku należy załączyć oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie składa się na gotowym formularzu dostępnym na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości. W formularzu wypełnia się wykaz posiadanego majątku, w tym wszelkich nieruchomości, wartościowych przedmiotów, zgromadzonych oszczędności oraz wierzytelności przypadających od innych osób . W oświadczeniu wskazuje się również źródła utrzymania swojego oraz członków rodziny, a także ponoszone w sposób stały wydatki. Do wniosku wskazane jest również załączenie dokumentów poświadczających np. wysokość zarobków, czy status bezrobotnego. W przypadku ustnego zgłoszenia wniosku o przyznanie adwokata sąd może przyjąć stosowne oświadczenia ustnie do protokołu.
Zaznaczyć należy, że wniosek o przyznanie adwokata z urzędu można złożyć jednocześnie z wnioskiem o zwolnienie z kosztów sądowych bądź też osobno. W sytuacji, w której strona składa wniosek równocześnie z wnioskiem o zwolnienie z kosztów sądowych wystarczy, iż strona załączy jedno oświadczenie o stanie majątkowym.
Jak dochodzi do wyboru adwokata?
Po rozpatrzeniu wniosku sąd wyda stosowne postanowienie. Jeżeli sąd uzna, że wniosek o przyznanie pomocy prawnej z urzędu jest uzasadniony, zwróci się do właściwej rady adwokackiej o wskazanie adwokata, który zobowiązany zostanie do prowadzenia sprawy. Sąd decyduje bowiem wyłącznie o ustanowieniu adwokata, natomiast konkretne nazwisko wyznacza na wniosek sądu odpowiedni organ samorządu zawodowego adwokatów.
Czy można domagać się wyznaczenia konkretnego adwokata?
Strona może w swoim wniosku poprosić o wyznaczenie konkretnego adwokata. Wówczas odpowiednia okręgowa rada adwokacka porozumie się ze wskazanym adwokatem i w miarę możliwości wyznaczy go na pełnomocnika strony. Rada adwokacka nie jest jednakże związana wnioskiem strony, co oznacza że ostatecznie ustanowiony może zostać inny niż wskazany przez stronę adwokat.
Czy adwokat z urzędu jest skuteczny?
Odpowiedź na to pytanie w dużej mierze zależy od indywidualnych cech adwokata, którego okręgowa rada adwokacka wyznaczy na pełnomocnika. Możliwe jest trafienie na adwokata, który kompleksowo zajmie się daną sprawą, jak również takiego, który do sprawy podejdzie ze znacznie mniejszym zaangażowaniem. W związku z rosnącą wśród zawodów prawniczych konkurencją, jak również etyką zawodu, większość adwokatów podchodzi jednak do swoich obowiązków z należytą starannością.
Odpowiedzialność za treść złożonego oświadczenia
Strona ponosi odpowiedzialność za złożone przez nią oświadczenie majątkowe. Jeśli w którymkolwiek momencie postępowania sąd poweźmie informacje wskazujące, iż informacje podane w oświadczeniu są nieprawdziwe, może on cofnąć ustanowienie adwokata z urzędu. W takiej sytuacji na stronę zostanie nałożony obowiązek uiszczenia wynagrodzenia adwokata. W zależności od tego, czy okoliczności wskazane w oświadczeniu majątkowym w ogóle nie istniały, czy przestały istnieć w toku postępowania – sąd może zobowiązać stronę do pokrycia wynagrodzenia adwokata w całości, lub w odpowiedniej części. Dodatkowo, jeśli sąd uzna, że strona umyślnie wprowadziła go w błąd co do zasadności przydzielenia pomocy prawnej z urzędu, może on również skazać stronę na grzywnę.
