Śmierć osoby bliskiej, z którą jest się związanym to ciężki czas obciążający emocjonalnie. Poza przeżyciem straty takiej osoby na poziomie emocjonalnym pozostają kwestie związane z uporządkowaniem spraw majątkowych po niej. Zajęcie się kwestią dziedziczenia po zmarłym to temat, z którym prędzej czy później będzie trzeba się zmierzyć. Poprzez bliską osobę możemy rozumieć zarówno kogoś z rodziny jaki kogoś „obcego”, czyli osobie nie związanej więzami krwi np. koledze/koleżance, znajomym czy osobie której pomagaliśmy – sąsiadce/ sąsiadowi.
Jakie są sposoby dziedziczenia?
Polskie przepisy prawa wyróżniają dwa sposoby dziedziczenie. Pierwszy z nich wynika ze sporządzonego przesz osobę zmarłą testamentu tzw. dziedziczenie testamentowe. W takim dokumencie osoba zmarła, czyli spadkodawca wskazuje swoich spadkobiorców (czyli osoby dziedziczące po niej) wraz ze wskazaniem, co każda z nich dziedziczy.
Drugim sposobem dziedziczenia jest tak zwane dziedziczenie ustawowe, które to stosuje się w przypadku braku testamentu sporządzonego przez osobę zmarłą. Przepisy dotyczące tego sposobu dziedziczenia określa się też, jako prawo spadkowe. Zawarte jest ono w Kodeksie Cywilnym. Wskazane tam zasady dziedziczenia są proste i wskazują, w jaki sposób każdy ze spadkobierców dziedziczy swoją część spadku. Poniżej omówione zostają najważniejsze zagadnienia związane z dziedziczeniem.
Dziedziczenie testamentowe.
Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. To właśnie sporządzony przez zmarłą osobę testament jest ważniejszy niż zasady dziedziczenia zawarte w Kodeksie Cywilnym. Jeśli sąd w postępowaniu spadkowym stwierdzi ważność testamentu, a wskazani w nim spadkobiercy nie odrzucą zapisanego im spadku to wtedy przepisy prawa spadkowego nie znajdują zastosowania. Zatem należy zauważyć i jasno powiedzieć, że dziedziczenie testamentowe oparte jest na woli spadkodawcy (zmarłego). To, o czym warto pamiętać przy tym sposobie dziedziczenia to możliwość wystąpienia przez inne osoby związane ze zmarłym o tak zwany zachowek. Przysługuje on potencjalnym spadkobiercą pod pewnymi warunkami, a mianowicie wystąpić o niego mogą tylko i wyłącznie bliscy zmarłego (tj. najbliższa rodzina, czyli dzieci, małżonek czy rodzice zmarłego), którzy dziedziczyliby po nim w przypadku braku testamentu.
Najważniejszą kwestią jest to, aby sporządzony testament został uznany za ważny. Pierwszą kwestią, która jest tu istotna to czy osoba spisująca swoją ostatnią wolę ma pełną zdolność do czynności prawnych, a co za tym idzie czy ma prawo do rozporządzania swoim majątkiem.
Zgodnie z art. 945 §1 Kodeksu Cywilnego wskazuje w jakich przypadkach można stwierdzić nieważność testamentu. Chodzi o sytuację, kiedy został on sporządzony:
„1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.”
Dodatkowo §2 tegoż artykułu wskazuje, że „na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku”.
To co zasługuje na zauważenie i wskazanie to fakt, że raz spisany testament nie jest ostateczny. Spadkodawca ma prawo do tego, aby w każdej chwili odwołać cały testament czy też zmienić jego poszczególne zapisy. W przypadku, kiedy spadkodawca spisał nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje to zmianie czy też odwołaniu ulegają tylko te postanowienia z poprzedniego testamentu, które nie są zgodne z nowym testamentem.
Dziedziczenie ustawowe
Drugim sposobem dziedziczenia wspomnianym wcześniej jest dziedziczenie ustawowe, które wynika wprost z przepisów Kodeksu Cywilnego. Ten sposób jest dużo mniej elastyczny, jeśli chodzi o to, kto może, po kim dziedziczyć i w jakim stopniu tj. jaka część majątku przypadnie poszczególnym spadkobiorcom. Przepisy nie przewidują dowolności w dziedziczeniu, a wręcz przeciwnie wskazują one dokładnie, który ze spadkobierców otrzyma spadek i w jakiej części. Dziedziczenie ustawowe wskazuje, że dziedziczyć mogą tylko krewni, małżonkowie, dzieci czy osoby przysposobione i to w ściśle określonej kolejności tzw. grup pierwszeństwa.
Podstawową zasadą, jeśli chodzi o kolejność dziedziczenia jest stwierdzenie, że kolejni spadkobiercy mogą dziedziczyć tylko wtedy, gdy wcześniejsi spadkobiercy (wcześniejsza grupa) odrzuci spadek bądź nie ma nikogo we wcześniejszej grupie. Dla przykładu:
Pan Kowalski zmarł i nie pozostawił testamentu. W czasie sprawy spadkowej okazało się, że jego żona również nie żyje i nie posiadali oni dzieci. Posiadał jednak rodzeństwo. Wtedy prawo do dziedziczenia po nim majątku przechodzi właśnie na jego rodzeństwo pana Kowalskiego.
Kolejność w dziedziczeniu ustawowym
Zgodnie z zapisami zawartymi w artykułach 931-940 Kodeksu Cywilnego, spadkobiercy zostali podzieleni na grupy czy też kręgi wyznaczające, w jakiej kolejności dziedziczony jest spadek po zmarłym.
Na początku wyjaśnić należy pojęcia:
– zstępny jest to osoba, która należy do potomków zmarłego, jest to: dziecko, wnuk, prawnuk czy też dzieci przysposobione.
– wstępni to określenie odnoszące się do przodków zmarłego, są to rodzice, dziadkowie, pradziadkowie. Inaczej mówiąc osoby spokrewnione w linii prostej.
Kolejność dziedziczenia wynikająca z przepisów wygląda następująco:
- Grupa (krąg) pierwsza- należą do niej małżonek i dzieci zmarłego. Majątek dziedziczą oni w równych częściach, przy czym trzeba zauważyć trzeba, że małżonek nie może otrzymać mniej niż ¼ całego spadku. Jeżeli zaś dziecko zmarłego również nie żyje to część jego spadku dziedziczą w równych częściach jego dzieci lub dalsi zstępni np. wnuki.
- Grupa (krąg) drugi – należą do niej małżonek i rodzice spadkodawcy. Ta grupa dziedziczy w przypadku, kiedy zmarły nie miał dzieci. Wtedy każdy z rodziców zmarłego dziedziczy ¼ całego spadku, a małżonek połowę. Natomiast w sytuacji, kiedy to zmarły nie ma małżonka to jego rodzice dziedziczą po ½ całości majątku.
Kolejna sytuacja dotyczy przypadku, kiedy jedno z rodziców również nie żyje. W takiej sytuacji jego część spadku tj. ¼ przypada rodzeństwu zmarłego w równych częściach.
Gdyby okazał się jednak, że rodzeństwo zmarłego również nie żyje to ich część spadku będzie przypadać kolejnym zstępnym w równych częściach tj. dzieciom rodzeństwa zmarłego np. siostrzeńcom czy bratankom.
Kolejny przypadek to sytuacja, w której jedno z rodziców spadkodawcy nie żyje i nie miał on żadnego rodzeństwa. Wtedy też majątek po nim dziedziczą jego małżowej i żyjąc rodzic po połowie. Ostatnim przewidzianym przypadkiem jest sytuacja, w której już przed śmiercią spadkodawcy jego rodzice i rodzeństwo nie żyli, a w dodatku rodzeństwo nie miało dzieci to cały majątek jest dziedziczony przez małżonka spadkodawcy.
- Grupa (krąg) trzeci- jest to grupa, która została dodana stosunkowo niedawno bo kilkanaście lat temu do ustawy. Do tej grupy należą dziadkowie spadkodawcy, którzy to mogą dziedziczyć tylko i wyłącznie w sytuacji, kiedy nie miał on dzieci, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa. Jeśli dojdzie do takiej sytuacji to wtedy dziadkowie dziedziczą oni po połowie. Natomiast, gdyby okazało się, że jeden z dziadków nie żyje to majątek po zmarłym dziedziczą zstępni babci czy dziadka np. wuj czy ciotka spadkodawcy.
Oczywiście mogą pojawić się jeszcze inne sytuację niż te wskazane powyżej. Mogę się pojawić takie sytuacje jak brak zstępnych przez spadkodawcę, a jego małżonek, rodzice, rodzeństwo i jego zstępni, (jeśli tacy są) czy dziadkowie nie żyją. Wtedy spadkobiercami stają się dzieci małżonka z wcześniejszego małżeństwa, jeżeli takie miał.
Ostatnim przypadkiem przewidzianym w przepisach odnosi się do sytuacji, kiedy spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnych spadkobierców, czy to tych wynikających z testamentu czy ustawowych. Wtedy prawo do dziedziczenia takiego majątku przypada gminie, w której zamieszkiwał zmarły, aż do swojej śmierci. Natomiast, gdy nie można dokładnie ustalić gdzie mieszkał bądź w mieszkał zagranicą to majątek dziedziczy Skarb Państwa.
Dziedziczenie, a stan cywilny zmarłego.
Bardzo często zdarza się, że zmarły w chwili śmierci był w separacji ze swoim współmałżonkiem bądź był rozwiedziony. W takiej zaś sytuacji, jak wygląda dziedziczenie? W przypadku kiedy w chwili śmierci spadkodawca był już po rozwodzie lub wystąpił o rozwód z winy małżonka, a sąd uzna, że owe żądanie jest uzasadnione to wtedy były małżonek nic nie dziedziczy. Nawet wtedy, kiedy nie ma innych spadkobierców. Podobnie jest w przypadku separacji.
Dziedziczenie, a długi.
Jak to wcześniej w tym tekście wspomniano poza możliwością odziedziczenia majątku po zmarłym w postaci np. ziemi, nieruchomości, ruchomości czy pieniędzy może okazać się, że w ramach spadku zmarły pozostawił po sobie długi. Podobnie jak majątek długi (czy też jego zobowiązania) też można odziedziczyć i są to np. kredyty, pożyczki. Jedynym rozwiązaniem, aby nie dziedziczyć długów zmarłego jest odrzucenie spadku po nim. Odbywa się to w czasie sprawy sądowej.
Zatem, jak tu wygląda kolejność dziedziczenia? Jeśli spadkobiercy np. dzieci odrzucą spadek po zmarłym, w tym przypadku długi przechodzi on na kolejnych spadkobierców –rodziców czy rodzeństwo oni też mogą odrzucić spadek. Zanim jednak odrzucimy spadek warto sprawdzić czy wysokość długu, jaki pozostawił zmarły jest wyższy niż pozostawiony majątek.
Dodać należy, że w sytuacji, kiedy to nieletnie dzieci dziedziczą taki spadek to w ich mieniu odrzucić go mogą ich rodzice czy też opiekunowie prawni.
Na koniec to, co warte jest wspomnienia to fakt, że osoba przyjmująca spadek z długami ostatecznie odpowiada za nie swoim własnym majątkiem. Oznacza to, że w przypadku kiedy wielkość (wysokość) długów przekracza wielkość spadku to spadkobierca będzie zobowiązany do pokrycia długu zmarłego z własnego majątku.
Podsumowując podstawową kwestią tego, jak dziedziczy się spadek w oparciu o polskie prawo należy pamiętać, że wszystko zależy od tego czy zmarły pozostawił po sobie testament czy też nie. Pozostawienie testamentu bardzo ułatwia cały proces dziedziczenia spadku. Wtedy też składa się do sądu wniosek o otwarcie i ogłoszenie testamentu, a w konsekwencji dochodzi do nabycie spadku. Jeśli zaś nie ma sporządzonego testamentu, wtedy należy złożyć do sądu wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Wtedy proces dziedziczenia opiera się o przepisy zawarte w Kodeksie Cywilnym. Są one potrzebne, aby chronić wszystkich bliskich zmarłego i potencjalnych spadkobierców jak również ma na celu ułatwić cały proces związany z dziedziczeniem majątku.
